Oszczędnościowe espresso

W „Oszczędnościowym espresso” przybliżam zagadnienia związane z podejmowaniem decyzji dotyczących naszych portfeli, oszczędności i stanu posiadania. Podstawą większości badań oraz teorii, zawartych w moich artykułach, jest dziedzina nauki łącząca w sobie ekonomię i psychologię, czyli tzw. ekonomia behawioralna. Dziś piszę o jednym z pierwszych (i najważniejszych) dokonań tej dziedziny, które podważyło tezy zawarte w klasycznej teorii ekonomii, czyli o efekcie posiadania.

Dwa do jednego

Dlaczego tak trudno jest nam się rozstać z niektórymi rzeczami? Dlaczego nadajemy niektórym rzeczom większą wartość niż ich rzeczywista wycena? Odpowiedzi na te pytania dostarcza koncepcja efektu posiadania (z ang. endowment effect), a więc tendencji do przypisywania większej wartości rzeczom, które posiadamy, w stosunku do tych, których nie mamy. Szereg badań nad tym zjawiskiem dowodzi, że stosunek ceny proponowanej za sprzedaż posiadanego produktu w stosunku do ceny, za którą bylibyśmy skłonni kupić taką samą rzecz, wynosi mniej więcej 2 do 1. Co to oznacza? Jeżeli otrzymasz propozycje sprzedaży swojego roweru, to cena, za którą będziesz skłonny go sprzedać, wyniesie prawdopodobnie dwa razy tyle niż cena, za którą byłbyś skłonny kupić taki sam rower od kogoś innego. A więc jeżeli mielibyśmy wycenić „wartość posiadania” jakiegoś przedmiotu, wyniosłaby ona drugie tyle, ile sami bylibyśmy skłonni zapłacić za dane dobro, rzecz czy usługę.

 

Zjawisko ucieczki od strat

Aby wytłumaczyć ten mechanizm, musimy cofnąć się do 3 odcinka „Oszczędnościowego espresso” , w którym opisywałem zjawisko ucieczki od strat. Według tej noblowskiej teorii, nieprzyjemność związana z odczuwaniem straty jest mniej więcej dwa razy silniejsza niż przyjemność związana z odczuwaniem zysku. Aby zrekompensować sobie „utratę” przedmiotu, który posiadamy i do którego jesteśmy przywiązani, podświadomie podwajamy jego wartość wyjściową, bilansując sobie te dwa skrajne uczucia. Im bardziej rzeczywista cena sprzedaży przedmiotu będzie niższa od naszego pierwotnego założenia, tym większy będzie dyskomfort związany z uczuciem straty.

 

Dlaczego polubiliśmy subskrypcje?

Najbardziej obrazowym przykładem efektu posiadania jest model subskrypcyjny wszelkiego rodzaju treści i usług, który staje się coraz bardziej popularny. Dlaczego więc coraz częściej korzystamy, a coraz rzadziej posiadamy? Nieoczywistą odpowiedzią na to pytanie jest właśnie endowment effect. Już w pierwszym dniu korzystania z subskrypcji (np. platformy streamingowej lub prasy) podświadomie powiększamy jej cenę o swoistą wartość posiadania. Rezygnacja z subskrypcji wiązałaby się wprawdzie z odzyskaniem ceny rynkowej, ale nie miałaby dodatkowej wartości posiadania. Nasz umysł księguje tę wartość jako stratę. Modele subskrypcyjne sprytnie wykorzystują to zjawisko, opierając się na naszej niechęci do ponoszenia strat. Nawet jeśli korzystasz z platformy streamingowej raz na miesiąc lub nawet rzadziej i - wydawałoby się - bardziej opłacalne byłoby sporadyczne wypożyczenie treści online, to efekt posiadania skutecznie Ci w tym przeszkodzi.

 

Oszczędzaj pieniądze

Przykłady zastosowania efektu posiadania można znaleźć również w innych aspektach, takich jak np. gromadzenie niepotrzebnych rzeczy osobistych, problem ze sprzedażą własnej nieruchomości za nierynkową, wygórowaną cenę czy nawet emocjonalne przywiązanie do akcji spółki ze słabymi prognozami na ich wzrost. Świadomość tego zjawiska może nam pomóc spieniężyć niepotrzebne rzeczy, które w naszej głowie jawią się jako bezcenne relikty lub zasilić nasz budżet dodatkową gotówką po solidnym przeglądzie niepotrzebnych subskrypcji. Pamiętajmy, że z biegiem czasu nawet drobne kroki przyniosą istotne rezultaty.

 

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 15.11.2024 r.

 

Według raportu z badania przeprowadzonego w 2024 roku w ramach Kongresu Edukacji Finansowej i Przedsiębiorczości, aż 71% Polaków deklaruje braki w swojej wiedzy finansowej w kontekście osobistych potrzeb. Na pytanie o samoocenę swojej wiedzy ekonomicznej 11% osób wskazuje, że ich wiedza jest bardzo mała, 26% twierdzi, że jest raczej mała, a 34% deklaruje wiedzę na przeciętnym poziomie. Wyniki badań są co najmniej alarmujące. Jeżeli nie zaczniemy się edukować z zakresu finansów, nasz poziom bezpieczeństwa i ogólne poczucie szczęścia będą się stopniowo obniżać.

Indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego (IKZE)

Jeżeli jeszcze nie znasz IKZE, to po przeczytaniu tego artykułu znajdziesz się w gronie jedynie 13% Polaków deklarujących wiedzę z zakresu tego emerytalno-podatkowego rozwiązania. Czym jest indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego? Jest to jeden z elementów tzw. III filaru polskiego systemu emerytalnego, w ramach którego możemy nie tylko gromadzić i inwestować oszczędności na czas po zakończeniu aktywności zawodowej, ale również korzystać z odliczeń podatkowych przy rozliczaniu rocznego PIT-u. Osoby posiadające nawet podstawową wiedzę finansową są świadome tego, że stopniowe budowanie wolności finansowej to nie tylko skupianie się na poszerzaniu wpływów finansowych, ale również mądre wykorzystanie ulgi podatkowej. W 2024 roku limit wpłat na IKZE wynosi 9388,80 zł, co stanowi 120% przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce, oraz 14 083,20 zł dla samozatrudnionych. Warto podkreślić, że pełne wykorzystanie rocznego limitu nie jest konieczne. Inwestowanie w IKZE możemy zacząć już od 100 zł, a sam produkt nie wymaga od nas regularności wpłat.

 

Ulga podatkowa w IKZE

Założeniem i główną filozofią IKZE jest oszczędzanie do 65. roku życia (dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn). Oszczędzone środki możemy oczywiście wypłacić wcześniej, jednak wówczas będziemy zmuszeni do „zwrócenia” podatku dochodowego, który sobie do tej pory odliczyliśmy. Tak więc z jednej strony gromadzimy nieopodatkowane środki na naszą przyszłość, z drugiej zaś zasilamy nasz teraźniejszy portfel właśnie o zwrócony podatek, który możemy na przykład reinwestować. Z odliczeń podatkowych można korzystać zarówno podczas pracy na etacie, jak i prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej. W zależności od wysokości wpłaconej kwoty oraz progu podatkowego, w jakim się rozliczamy, odliczenia z tytułu IKZE będą następujące:

 

 

*Obliczenia własne TFI PZU. Aby otrzymać szczegółowe informacje i wyliczenia, skontaktuj się z doradcą podatkowym lub właściwym urzędem skarbowym. Opodatkowanie zależy od indywidualnej sytuacji podatnika i w przyszłości może się zmienić.

 

 

Czas na rozprawienie się z trzema mitami dotyczącymi pracowniczych planów kapitałowych (PPK), z którymi zmagamy się od 2019 roku czyli od momentu ich powstania. Teorie te powtarzane są nie tylko przez potencjalnych uczestników PPK, ale również - co gorsza - przez samych pracodawców, którzy są pierwszym źródłem informacji o PPK dla osób zatrudnionych. Jeżeli przedstawione poniżej mity powstrzymują Cię od budowania długoterminowych oszczędności, to zapraszamy do lektury.

30 września 2024 roku odbyła się premiera raportu TFI PZU „Kobiety nieinwestorki. O Polkach, które inwestują i o tych, które przed inwestowaniem coś powstrzymuje” autorstwa dr hab. Katarzyny Sekścińskiej. Z raportu dowiadujemy się o tym, z jakich narzędzi korzystają kobiety inwestorki, jak siebie oceniają, a także jak szacują swoje możliwości i umiejętności inwestycyjne w porównaniu z innymi. Zapraszam do zapoznania się z najistotniejszymi wnioskami z raportu.

Postrzeganie siebie samych

W raporcie wyodrębnione zostały dwie grupy kobiet – Polki inwestujące i Polki nieinwestorki. Już na wstępie uwagę przykuwa widoczna rozbieżność w postrzeganiu siebie samych przez osoby należące do obu badanych grup. Cechy, takie jak: odporność na stres, umiejętności analitycznego myślenia czy dobra intuicja, oceniane są zdecydowanie wyżej u inwestorek niż u nieinwestorek. Zestaw innych cech, które można ogólnie zdefiniować jako „pewność siebie”, również w większym stopniu jest domeną kobiet inwestujących, niż tych, które nie posiadają takiego doświadczenia. Owa pewność siebie może mieć swoje odzwierciedlenie w skłonnościach do podejmowania ryzyka. Z danych tych można wywnioskować, że nawet podstawowa wiedza o poziomie ryzyka inwestycyjnego, przypisanego do poszczególnych instrumentów finansowych (jak akcje czy obligacje), może otworzyć drzwi do inwestowania kobietom o większej awersji do ryzyka (czyli np. w bardziej bezpieczne obligacje lub w jednostki uczestnictwa funduszy obligacyjnych).

 

Edukacja finansowa

Inwestycje, chociażby w postaci zakupu jednostek uczestnictwa funduszy, można rozpocząć już od stu, a w niektórych przypadkach nawet od kilkudziesięciu złotych. Według omawianego raportu 77% nieinwestujących Polek uważa, że minimalna kwota, od której można zacząć inwestowanie wynosi 3000 zł. Jednocześnie tym, co najbardziej blokuje Polki przed inwestowaniem jest zbyt mała wiedza na temat narzędzi inwestycyjnych. Prawie co druga nieinwestująca Polka (49%) uważa również, że inwestowaniem zajmują się tylko eksperci i ludzie zamożni. Zarówno Polki inwestujące, jak i nieinwestorki uważają niemal zgodnie, że inwestowanie jest ciekawe, ale trudne. Te dane pokazują potężną rozbieżność między przekonaniami a tym, co aktualnie dzieje się w świecie finansów i inwestycji. Edukacja finansowa i „uzbrajanie” Polek i Polaków chociażby w podstawową wiedzę inwestycyjną wydają się nie być już tylko życzeniem, a koniecznością.

 

Tu i teraz

Według wniosków z raportu, długość oszczędzania i stopniowe budowanie doświadczenia mają wpływ na długość inwestycji wśród kobiet. Im mniejsze doświadczenie lub jego całkowity brak, tym bardziej działa efekt dyskontowania hiperbolicznego (preferowania szybszej, lecz niższej nagrody, od wyższej, ale odległej w czasie), o którym pisałem w pierwszym odcinku „Oszczędnościowego Espresso”. Panie bez doświadczenia w inwestowaniu preferują inwestycje krótkoterminowe z szybkim zyskiem. Wraz ze wzrostem doświadczenia preferencja ta się zmienia i inwestycje długoterminowe stają się dla nich równie atrakcyjne.

 

O tym, jakie warunki stawiają kobiety przed wejściem w świat inwestycji, jakie mają obawy, z czym się mierzą i jakie różnice dostrzegają między sobą a mężczyznami – inwestorami, przeczytacie w pełnej wersji raportu „Kobiety nieinwestorki” - raport dostępny Tutaj.

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 30.09.2024 r.

Ekonomia behawioralna dowiodła, że można sterować nie tylko naszymi emocjami, motywacją czy szczęściem, ale również naszym zachowaniem poprzez odpowiednio ułożone liczby i informacje. Czy zniżka w wysokości 30% jest okazją, czy jednak przemyślaną, docelową ceną sprzedawcy? Czy widząc cenę po zniżce, bez informacji o cenie „wyjściowej”, jesteśmy równie skłonni do zakupu? W dzisiejszym odcinku skupiam się na omówieniu błędu myślowego, w przypadku którego nawet świadomość jego istnienia nie daje nam stuprocentowej przewagi. A jeśli daje, to pod pewnym warunkiem.

Jak oszczędzać pieniądze, czyli o 5 krokach zarządzania finansami osobistymi

Źródłem dodatkowych pieniędzy jest nie tylko wyższy dochód, ale również przemyślane zmniejszenie wydatków i określenie miejsca dla każdej naszej złotówki. Brzmi banalnie, jednak skrupulatne zarządzanie finansami osobistymi nie jest proste. Trudność nie polega na samym spisaniu przychodów i planowaniu wydatków, tylko na konsekwencji we wdrożeniu zmian na podstawie przeprowadzonej analizy oraz na zdefiniowaniu celu oszczędzania. Dzisiaj o pięciu podstawowych krokach w zarządzaniu finansami osobistymi​.

Dlaczego zbudowano Concorde’a? 
Efekt kosztów utopionych, czyli pułapka konsekwencji

W latach 60. ubiegłego wieku rozpoczęto budowę brytyjsko-francuskiego, superszybkiego samolotu Concorde, mającego transportować pasażerów z Paryża lub Londynu do Nowego Jorku w 3,5 godziny. Sam etap projektowania maszyny pochłonął ponad miliard funtów, a większość sygnałów - już w tamtym okresie - wskazywała na nierentowność przedsięwzięcia. W latach 70. ceny ropy naftowej poszybowały w górę, co jeszcze bardziej obniżyło racjonalność projektu oraz znacząco skróciło listę linii lotniczych zamawiających maszynę, a ostateczny koszt wyprodukowania jednego samolotu okazał się 10-krotnie wyższy niż początkowo zakładano. Dlaczego więc, mimo tak niesprzyjających okoliczności, zdecydowano się na kontynuację projektu?

Efekt Concorde

„Nie ma co płakać nad rozlanym mlekiem” - to popularne pocieszenie, które najczęściej słyszymy po stracie, której nie możemy odzyskać lub po inwestycji, która nie przyniosła nam żadnej korzyści. Łatwo powiedzieć, ale trochę trudniej zastosować, ponieważ nie lubimy tracić. Tak bardzo nie akceptujemy tego stanu, że próbujemy go zatuszować kontynuacją rzeczy, które tylko odwlekają w czasie nieuchronne poczucie dyskomfortu. Tkwienie w nierentownych lub nieefektywnych postanowieniach może to uczucie tylko pogłębić. Efekt utopionych kosztów (ang. sunk cost fallacy, nazywany również efektem Concorde) to błąd poznawczy, który objawia się podejmowaniem decyzji nie na podstawie szacowanych przyszłych rezultatów, a na podstawie kosztów, które zostały poniesione do tej pory (czyli kosztów utopionych). Im większe koszty, tym trudniejsza decyzja o wycofaniu się z przedsięwzięcia. Tak było również w przypadku Concorde´a. Nakłady finansowe i wizerunkowe były tak wielkie, że nawet w momencie pewności, że projekt będzie klapą, zdecydowano się na jego kontynuowanie. A może inaczej - z jakiegoś powodu nikt ze sponsorów ani kierownictwa projektu nie powiedział – „trzeba przerwać ten projekt, ponieważ od tego momentu jest on już tylko równią pochyłą”.

 

Zachowania niepoprawne

Efekt kosztów utopionych dotyczy nie tylko projektów biznesowych, ale również politycznych czy relacyjnych. Polityczne deklaracje zamieniają się często w pułapkę wizerunkową. Mimo oczywistych przesłanek bezcelowości niektórych decyzji lub inwestycji, politycy decydują się je forsować ze względu na ogromny koszt wizerunkowy wycofania się z nieracjonalnego postanowienia. Inwestycja w postaci poświęconego czasu w niemający przyszłości związek również może być podyktowana wagą kosztów utopionych. Richard H. Thaler w swojej bestsellerowej książce „Zachowania niepoprawne” przytacza przykład Vince’a, który wykupił karnet do halowego klubu tenisowego aż za 1000 dolarów. Członkostwo upoważniało go jednak tylko do jednej wizyty w tygodniu w okresie jesienno-zimowym. Po pewnym czasie Vince nabawił się kontuzji zwanej potocznie „łokciem tenisisty”. Mimo silnego bólu, który towarzyszył mu przy każdym kolejnym treningu, kontynuował grę przez następne 3 miesiące, aż do momentu, w którym ból stał się nie do zniesienia. W tym momencie pojawia się pytanie: czy Vince kontynuowałby treningi, gdyby karnet kosztował kilkanaście dolarów lub gdyby otrzymał go w prezencie?

Ekonomia zakłada pewne rozwiązanie, które może nam pomóc w podejmowaniu bardziej trafnych decyzji. Analiza kosztów alternatywnych (lub kosztu utraconych możliwości) pozwala obliczyć, z czego musimy zrezygnować, aby dostać lub osiągnąć coś, czego pragniemy. Zmiana decyzji w momencie zaangażowania w dany projekt (pieniężnego, czasowego czy emocjonalnego) powinna skupiać się na kosztach dotyczących różnicy między obecnym wyborem a najlepszą, dostępną alternatywą. Gdy na przykład podpisujemy umowę przedwstępną zakupu mieszkania i wpłacamy 10 tysięcy złotych bezzwrotnego zadatku, a w międzyczasie znajdujemy w tej samej cenie inną nieruchomość, ale w lepszej  lokalizacji, w otoczeniu parków i z placem zabaw dla dzieci, to  kosztem alternatywnym zmiany decyzji będzie strata 10 tysięcy złotych zadatku wpłaconego na rzecz pierwszej nieruchomości. Kosztami alternatywnymi pozostania przy pierwotnej opcji będą z kolei dłuższe dojazdy do pracy i rezygnacja z zabaw z dziećmi pod domem. Innym przykładem kosztu alternatywnego może być trzymanie oszczędności na nieoprocentowanym koncie bankowym, ponieważ świadomie rezygnujemy z zysków kapitałowych, które mogłyby przynieść inne produkty oszczędnościowe (takie jak np. fundusz inwestycyjny czy lokata).

 

Jak podejmować decyzje?

Efekt Concorde jest przejrzystym przykładem podejmowania decyzji na podstawie kosztów utopionych. Mówimy wtedy o tak zwanej pułapce konsekwencji, która poniesiony dotąd wkład stawia wyżej niż spodziewane rezultaty. Może to prowadzić do podejmowania złych lub nierentownych dla nas decyzji. Aby zniwelować ten błąd poznawczy, możemy skorzystać z analizy kosztów alternatywnych, która jasno wskaże nam cenę za ewentualną zmianę decyzji.

 

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 14.08.2024 r.

 

Efekt Dunninga-Krugera a oszczędności

Edukacja finansowa

Zawodowo zajmuję się wyjaśnianiem pracownikom oraz ich pracodawcom trudnej, często niezrozumiałej dla nich konstrukcji programów oszczędnościowych. Swoją przygodę z produktami emerytalnymi rozpocząłem wraz z pojawieniem się w Polsce pracowniczych planów kapitałowych (PPK). Podobne rozwiązania funkcjonują z powodzeniem od lat w wielu krajach Europy, w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie czy w Nowej Zelandii. Z socjologicznego punktu widzenia, wprowadzenie PPK miało ogromny wpływ nie tylko na stopniowe powiększanie się oszczędności, ale w szczególności na kształtowanie się nawyków oszczędnościowych i inwestycyjnych Polaków. Podczas pracy przy takich programach jak PPK, IKE i IKZE spędziłem tysiące godzin w salach szkoleniowych z pracownikami dużych i małych firm czy instytucji samorządowych, zarówno w małych miasteczkach, jak i największych aglomeracjach. Wraz z moimi koleżankami i kolegami z zespołu zajmującego się tematyką oszczędnościowo-emerytalną staramy się diagnozować największe bariery, które sprawiają, że - z jakichś powodów - Polacy nie chcą zabezpieczać swojej finansowej przyszłości. Robimy to nie dlatego, żeby bezrefleksyjnie te bariery burzyć, tylko żeby dostarczać rzetelną i popartą faktami wiedzę na tematy, które są źródłem tych właśnie barier. Już na początku swojej drogi zawodowej, związanej z oszczędzaniem, zrozumiałem, że jedną z głównych przyczyn takiego stanu rzeczy jest wręcz dramatycznie niski poziom podstawowej wiedzy z zakresu finansów. Znamienne jest to, że decyzję o rezygnacji z PPK ludzie bardzo często opierają na lakonicznych i ogólnych stwierdzeniach osób trzecich, takich jak „na pewno ukradną”, „i tak nic z tego nie będzie”, „sam odkładam i mam więcej niż w PPK”, „to się nie opłaca”, „po co tam odkładać skoro i tak inflacja wszystko pochłonie” i inne, niemające zbyt dużego sensu twierdzenia. Te zdania zazwyczaj wypowiadają ludzie, którzy najczęściej nie są w stanie rozwinąć skrótu PPK lub nie zadali sobie choćby najmniejszego trudu, aby poznać konstrukcję programu, nie mówiąc o jej zrozumieniu. Czasami się zastanawiam czy ci sami ludzie, zbierając informacje na temat wakacyjnej destynacji, do której chcą się wybrać, posiłkują się opiniami ludzi, którzy nigdy jej nie odwiedzili?

 

Osad informacyjny

Podejmując decyzję na temat swojej przyszłości finansowej, należy pamiętać, że jej konsekwencji nie będzie odczuwał ktoś, kogo zdaniem się sugerujemy, tylko my sami. Nikt nie zadba o nasze finanse, jeżeli sami o nie nie zadbamy. Niestety nadal ogromny wpływ na tak bardzo istotne decyzje ma coś, co osobiście nazywam „osadem informacyjnym”. Osad zniekształca nam realny obraz rzeczy, które czasami stają się atrakcyjne dopiero po dokładnym przetarciu i wysprzątaniu. Osad informacyjny to treści oparte na przekonaniach, stereotypach i półprawdach, które bardzo często są efektem zwykłej ucieczki od rzeczy, których nie chcemy lub boimy się zrozumieć.

 

Trzy obszary wiedzy

Donald Rumsfeld, były sekretarz obrony USA, sformułował niegdyś taką oto myśl: „Mamy znane wiadome. Rzeczy, o których wiemy, że je wiemy. Wiemy również, że istnieją znane niewiadome. Innymi słowy, wiemy, że są pewne rzeczy, których nie wiemy. Ale są również nieznane niewiadome – takie, o których nie wiemy, że ich nie wiemy”. I właśnie z nimi mamy największy problem, ponieważ pierwszym krokiem do podejmowania słusznych decyzji w oparciu o informacje jest świadomość istnienia trzeciego obszaru, czyli „nieuświadomionych niewiadomych”. Bez względu na to, czy efekt Dunninga-Krugera istnieje, czy nie, ludzie uważający się za ekspertów w danej dziedzinie i przeceniający tym samym swoją wiedzę na dany temat, mogą w większości opierać swoją wiedzę na pierwszym obszarze, czyli „uświadomionych wiadomych”, nie sięgając nawet do obszaru nr 2 („uświadomionych niewiadomych”). Rzetelna wiedza na dany temat pozwala nam pomnażać pieniądze, natomiast jej brak jest najczęstszym powodem ich utraty.

 

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 31.07.2024 r.

 

Około 2012 roku byłem święcie przekonany o tym, że największym gwarantem mojego dobrego samopoczucia będzie posiadanie reprezentacyjnego samochodu. To był okres, w którym fura musiała się zgadzać bardziej niż bilans w portfelu. Gdy tylko odłożyłem część pieniędzy na moją wymarzoną, używaną limuzynę, bank „poratował” mnie kredytem gotówkowym, finansując ⅔ wartości mojego wymarzonego, szwedzkiego auta. Po 3 miesiącach dopieszczania własnego ego rozpoczęła się jedna z najważniejszych finansowych lekcji, z której korzystam do dziś.

Cykl klasy średniej

Wraz ze wzrostem wynagrodzeń, wzrasta nasz poziom życia, ale co za tym idzie, wzrastają również jego koszty. Schemat wygląda często podobnie: Więcej pieniędzy = większe lub lepsze mieszkanie. Większe mieszkanie = wyższy czynsz. Więcej pieniędzy = lepszy samochód. Lepszy samochód = większe koszty eksploatacji i droższe ubezpieczenie. Przykłady można mnożyć. Robert T. Kiyosaki, w swojej głośnej książce „Bogaty ojciec, biedny ojciec”, przekonuje o istnieniu dwóch schematów myślenia, które popychają nas w dwa, zupełnie różne, kierunki. Pierwszy schemat jest źródłem finansowej wolności, którą możemy osiągnąć, skupiając się na zakupie aktywów inwestycyjnych i wyczuwaniu szans biznesowych (aktywa). Drugi zaś jest czymś w rodzaju pułapki, w którą wpadamy, wydając pieniądze na rzeczy niegenerujące przychodów (pasywa). Mówiąc językiem autora: „Bogaci ludzie kupują aktywa. Biedni i klasa średnia kupują pasywa, myśląc, że to aktywa”. No dobrze, ale czym tak właściwie są te aktywa i pasywa? Pojęcia te tylko po części pokrywają się ze stricte rachunkowymi definicjami aktywów i pasywów, dlatego poświęcimy im nieco więcej uwagi. Według autora aktywami są wszelkie dobra, które generują nam przychody, takie jak nieruchomości, akcje, obligacje, jednostki uczestnictwa w funduszach, szanse biznesowe czy nowe kompetencje. Pasywa zaś to rzeczy i usługi, które generują wyłącznie koszty. Do worka z pasywami możemy wrzucić wszystko, co nie jest nam niezbędne i na siebie nie zarabia. Może to być samochód, którym na co dzień nie jeździmy; sprzęty, których nie używamy, a nawet pieniądze, które trzymamy na nieoprocentowanym koncie. „Aktywa wkładają pieniądze do Twojej kieszeni. Pasywa je wyjmują”, przekonuje autor. Spójrzmy na schemat przepływu pieniędzy osoby należącej do klasy średniej według Roberta T. Kiyosakiego:

 

 

Źródło: Robert T. Kiyosaki, „Bogaty ojciec, biedny ojciec”

 

Powyższy schemat jest mocno uproszczony. Ma przede wszystkim pokazać kierunek przepływu gotówki i cykl, w którym często bezrefleksyjnie funkcjonujemy. Cały nasz przychód konsumujemy i opieramy na nim kolejne zadłużenia (wynagrodzenie daje nam zdolność kredytową, z której korzystamy). Efektem takiego działania są pogłębiające się koszty życia, których zawczasu nie szacujemy. W schemacie „biednego ojca” nie inwestujemy w aktywa, a więc narzędzia, które mogą stać się kolejnym źródłem dochodu, tylko w pasywa, które - co prawda - mogą sprawiać nam przyjemność, ale nie generują zysków. Czy to źle? Moim zdaniem nie można tego wartościować ani oceniać. Jeżeli naszym wyznacznikiem jest ogólny poziom szczęścia i zadowolenia z życia, a ten schemat go zapewnia, to oczywiście nikomu nic do tego.

 

Wzór na zamożność

Apetyt rośnie w miarę jedzenia. To przysłowie może okazać się mocno aktualne w kontekście deklaracji Polaków, do której klasy należą. Według badania CBOS, w 2020 roku przynależność do klasy średniej deklarowało 3 na 4 dorosłych obywateli naszego kraju. Jeżeli tak jest, to coś mi podpowiada, że część z nas już niedługo będzie chciała wspinać się coraz wyżej po tej niejednoznacznej i dość trudnej do zdefiniowania drabince społecznej. Jak to zrobić? Spójrzmy na schemat obrazujący przepływ pieniędzy u osoby bogatej według Roberta T. Kiyosakiego:

 

 

Źródło: Robert T. Kiyosaki, „Bogaty ojciec, biedny ojciec”

 

O ile można się spierać z Kiyosakim odnośnie do umiejscowienia niektórych pozycji w poszczególnych kolumnach (według autora nawet własne mieszkanie należy do pasywów, co do dziś budzi sporo kontrowersji), to główne przesłanie jest absolutnie trafne: posiadanie większej ilości pieniędzy nie rozwiązuje problemów, a nawet może je pogłębiać. Niespodziewany przypływ gotówki w postaci podwyżki pensji, otrzymania spadku czy wygranej na loterii, przy stosowaniu schematu nr 1, zakładającego wydawanie wszystkiego co mamy, najprawdopodobniej w dłuższej perspektywie spowoduje zwiększenie kosztów naszego życia. To sposób zarządzania pieniędzmi oraz ich przepływ determinuje naszą wolność finansową i stopniowe bogacenie się, a nie ich aktualna ilość.

 

Życiowe lekcje

Wracając do motoryzacji. Mimo tego, że mój dochód stale rósł, to koszty eksploatacji wymarzonego samochodu, naprawa automatycznej skrzyni biegów oraz finalnie wymiana całego silnika, w pewnym momencie doprowadziły do utraty poczucia finansowego bezpieczeństwa. Sowicie opłacałem mojego mechanika i jednocześnie spłacałem bankowi ratę za unieruchomiony na kilka tygodni samochód. Absolutny dramat. Moje marzenie nagle stało się największym zmartwieniem i kulą u nogi. Przypadek mojego auta był dość skrajny, ale z dzisiejszej perspektywy wiele mu zawdzięczam. Wystarczyły raptem 3 miesiące, abym zrozumiał, że koszty i kredyty trwają zazwyczaj o wiele dłużej niż emocje, które popychają nas do pewnych decyzji.

 

Źródła:

Robert T. Kiyosaki, Bogaty ojciec, biedny ojciec.

CBOS 2020

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 12.07.2024 r.

Finansowe porządki

Rachunkowość mentalna w wielu przypadkach pomaga nam organizować własne życie, w szczególności to finansowe. Przykładem jest chociażby prowadzenie kilku kont oszczędnościowych, czy rachunków z jednostkami uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, z przeznaczeniem na różne cele (np. na wakacje, na nowy samochód, na emeryturę). Jesteśmy w stanie zaakceptować dodatkowe koszty prowadzenia kilku produktów, w zamian za poczucie kontroli nad realizacją kilku odrębnych celów. Takie mentalne zabiegi zostały nazwane przez Richarda H. Thalera mianem SIF (ang. supposedly irrelevant factors), czyli rzekomo nieistotnymi czynnikami. Owa rzekoma nieistotność odnosiła się do twierdzeń klasycznej teorii ekonomii, która pomijała te czynniki w swoich modelach, uważając je za nieracjonalne. Jak się jednak okazało, realne (nie modelowe) ludzkie zachowania istotnie wpływają na modele ekonomiczne.

 

Wąskie kadrowanie

Księgowy mieszkający w naszej głowie często sprowadza nas na manowce. Decyzje przez niego podjęte ciężko jest obronić za pomocą klasycznej teorii ekonomii. W odróżnieniu od księgowości sensu stricto, rachunkowość mentalna uwzględnia w swoich obliczeniach dodatkowe elementy, czyli wewnętrzne poczucie zgodności oraz żal. Potrzebując gotówki na nowy sprzęt AGD, przy jednoczesnym posiadaniu oszczędności na przyszłe wakacje, jesteśmy skłonni wziąć sprzęt na oprocentowany kredyt, aby tylko nie korzystać z pieniędzy przeznaczonych na inny cel. Nasz wewnętrzny księgowy szybciej zaakceptuje dodatkowy koszt w postaci odsetek od kredytu niż pogodzi się z mentalnym „przeksięgowaniem” pieniędzy odłożonych na wakacje. Podobnym przykładem jest inwestowanie środków na giełdzie, czy w funduszach inwestycyjnych, przy jednoczesnym utrzymywaniu debetu lub kredytu odnawialnego na koncie osobistym. Mimo tego, że bilans odsetek płaconych od kredytu i zysków kapitałowych od inwestycji w fundusze jest równy zeru, lub nawet ujemny, decydujemy się utrzymywać ten złudny stan. Uciekamy tym samym od poczucia straty związanej ze spłatą zadłużenia i koncentrujemy się na samych zyskach z inwestycji. Powyższe sytuacje są przykładem tzw. „wąskiego kadrowania”, a więc zjawiska, w którym dążymy do zamknięcia każdego mentalnego rachunku zyskiem lub przynajmniej zminimalizowaniem straty. Gdy tylko spojrzymy na nasze złudnie podzielone wyniki finansowe, jak na jeden spójny problem i  zastosujemy tzw. „szerokie kadrowanie”, często okaże się, że podjęlibyśmy zupełnie inne decyzje.

 

Czy pieniądze mogą być darmowe

Wróćmy do wakacyjnych porządków. Według badań przeprowadzonych przez Richarda H. Thalera, im mniej kojarzymy dane pieniądze z pracą, którą musielibyśmy wykonać, aby je zarobić, tym łatwiej jest nam wydać te pieniądze na przyjemności i nagrody. Mimo tego, że na zeszłoroczne 100 zł musieliśmy pracować tak samo, jak na 100 zł zarobione w bieżącym miesiącu, nasz umysł zaksięguje je w kategorii darmowych pieniędzy. Kluczem jest tutaj nasza krótka pamięć i wspomniane wcześniej wąskie kadrowanie, ponieważ do naszej „umysłowej koperty”, o nazwie miesięczny budżet, dochodzi nam nagle 100 zł spoza zarządzanych przez nas środków.

 

Rachunkowość mentalna

Nasz umysł prowadzi mentalne rachunki, nadając niejednakowe wagi dla posiadanych środków lub poniesionych strat. Jak się okazuje, to nie nominalna wartość naszych pieniędzy ma dla nas znaczenie podczas zarządzania budżetem, a źródło ich pochodzenia, okoliczności ich pozyskania oraz poczucie wewnętrznej spójności. Ponadto patrzymy na nasze finanse jak na oddzielne „rachunki mentalne”, ponieważ daje nam to poczucie kontroli nad naszymi sprawami. Niestety, to poczucie jest często złudne. Nie lubimy łamać samodzielnie ustalonych zasad. Jednak czy te zasady zawsze mają sens?

Źródła: Richard H. Thaler, Zachowania niepoprawne. Tworzenie ekonomii behawioralnej.

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 14.06.2024 r.

Od zasad do nawyków

Aby uporządkować nasze finanse osobiste, powinniśmy przede wszystkim wzmocnić nasze nawyki i przekonania związane z pieniędzmi. W tym celu, w pierwszej kolejności będzie nam potrzebna prywatna instrukcja obsługi gotówki. Tak jak podczas jazdy samochodem musimy przestrzegać znaków i prawa ruchu drogowego, tak i pieniądze oraz ich obsługa wymagają od nas stosowania się do pewnych reguł. Dziś chciałem Wam opowiedzieć o podstawowej zasadzie oszczędnościowej, która brzmi „najpierw zapłać sobie”.

 

Kolejność działań

„Jak zostanie mi na koniec miesiąca, to odłożę”, „Sprawdzę swoje konto po urlopie
i wszystko, co zostanie, przeleję na fundusz inwestycyjny lub na konto oszczędnościowe”. Jeżeli powyższe sytuacje są Ci znane i, tak jak w większości przypadków, kończyło się tylko na planach, powinieneś wprowadzić do swojego życia jeden prosty nawyk. Tym nawykiem jest przelewanie określonej sumy pieniędzy (np. kwotowo lub procentowo w stosunku do wysokości wynagrodzenia) na oddzielne konto lub fundusz zaraz po otrzymaniu wynagrodzenia i jeszcze przed opłaceniem rachunków. Ta z pozoru prosta rzecz potrafi diametralnie zmienić naszą sytuację finansową już po kilku miesiącach. Aby pomóc sobie samemu w wyrobieniu odpowiedniego nawyku, możemy dodatkowo skorzystać ze zlecenia stałego w bankowości elektronicznej, ustalonego na jeden dzień po wpływie wynagrodzenia. Automatyzacja tego procesu wspomoże w szczególności osoby, które mają  „lekką rękę” do wydawania pieniędzy na bieżącą konsumpcję.

 

Twoja finansowa przyszłość

Aby jeszcze bardziej przekonać Cię do płacenia samemu sobie, podczas opłacania rachunków postaw się jak równy z równym w stosunku do odbiorców Twoich przelewów (bank, telekom, dostawca energii) i ustaw się w kolejce jako pierwszy, najważniejszy odbiorca z tej listy. Twoja finansowa przyszłość jest równie ważna jak teraźniejszość. Twój przelew oszczędności na konto IKE, IKZE, fundusz inwestycyjny czy konto oszczędnościowe to oznaka troski o samego siebie i swoją przyszłość. Pozbywając się całej gotówki z naszego miesięcznego wynagrodzenia stajemy się swoistym przekaźnikiem pieniędzy. Nasze konto „przerzuca” je z jednego miejsca na drugie, nie zostawiając nic dla siebie. Odkładanie nawet najmniejszych kwot utrwali w nas nawyki, które dla finansowego bezpieczeństwa są nawet ważniejsze niż ich wysokość.

 

Obsługa pieniądza

Regularne i konsekwentne budowanie kapitału daje nam coś więcej niż fizyczne oszczędności. Poza funkcjami stricte ekonomicznymi, pieniądze wpływają również na nasze poczucie bezpieczeństwa, ogólne samopoczucie czy odczuwalny poziom szczęścia. Przyjmując własne zasady dysponowania swoim zasobem finansowym i kreując w sobie dobre nawyki obchodzenia się z pieniędzmi, możemy więc mieć wpływ na najważniejsze aspekty naszego życia. Pamiętajmy, że droga od bycia kontrolowanym przez pieniądze do kontroli nad pieniędzmi nie jest długa, a jej klucz leży w odpowiednich nawykach.

 

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 15.05.2024 r.

Bardziej boimy się strat, niż cenimy zyski

 

Architektura wyboru

Podejmowanie ważnych decyzji dotyczących bezpieczeństwa finansowego, przyszłości czy zdrowia, wymaga – według ekonomii behawioralnej - zastosowania pewnej architektury wyboru. Architektury, która nakieruje nas na odpowiednie tory, z których możemy dobrowolnie zejść lub też całkowicie je ominąć, korzystając z prawa do samodzielnego wyboru. Powodem stosowania domniemanej zgody z prawem do rezygnacji (tzw. opt-out, jak np. w PPK) lub domniemanego braku zgody z możliwością jej wyrażenia (tzw. opt-in, jak np. w RODO) jest brak wystarczającej wiedzy w społeczeństwie w zakresie podejmowania słusznych dla siebie decyzji. Badania dr hab. Katarzyny Sekścińskiej z Uniwersytetu Warszawskiego, przeprowadzone w 2023 roku na grupie osób w wieku 18-30 lat, pokazały niepokojący rozdźwięk między oczekiwaniami emerytalnymi młodych osób a tym, jaka zastanie ich rzeczywistość. 83% badanych uważa, że ich emerytura wyniesie więcej niż 30% ostatniego wynagrodzenia, podczas gdy prognozowana stopa zastąpienia dla tej grupy wiekowej wyniesie - według ZUS – maksymalnie 28%. 32,4% badanych twierdzi z kolei, że po przejściu na emeryturę na ich konta będzie wpływać między 100% a 200% ich etatowego wynagrodzenia. Pojawia się więc tutaj bardzo istotne pytanie: po co troszczyć się o swoją finansową przyszłość już w młodym wieku, skoro żyje się w przekonaniu, że nie ma takiej potrzeby?

 

Działanie przez jego brak

Inercja, czyli postawa cechująca się biernością i niechęcią do działania, to dla libertariańskiego paternalizmu odnawialne źródło energii o niekończących się zasobach. Zarówno prywatne, jak i rządowe plany emerytalne, od Stanów Zjednoczonych aż po Nową Zelandię, korzystają z opcji domyślnego zapisu z prawem do rezygnacji (opt-out). Polska przyjęła tę strategię w ustawie o pracowniczych planach kapitałowych z 2018 roku. Pierwszy autozapis do PPK odbył się w kwietniu 2023 roku i - według danych Polskiego Funduszu Rozwoju - przełożył się na ok. 11% nowych uczestników PPK. Kolejny autozapis będzie w kwietniu 2027 roku. I tak co 4 lata.

 

Impuls

Architektami wyboru są dziś instytucje, korporacje, rządy, ale również działy HR czy zarządy firm, ponieważ mają wpływ nie tylko na ilość dostępnych opcji, ale i na sposób ich wyboru. Komórki kształtujące politykę personalną czy kulturę organizacyjną mają coraz większe przełożenie na istotne decyzje swoich pracowników. Decyzje te mają z kolei swoje wymierne konsekwencje w niedalekiej lub dalszej przyszłości. Richard H. Thaler nazywa tę rolę terminem “Nudge” (z ang. impuls, szturchnięcie, popchnięcie w dobrym kierunku). Tworzenie torów do podejmowania dobrych, zabezpieczających przyszłość decyzji stanie się już niebawem kluczowym wyzwaniem dla działów personalnych. Instytucje finansowe oraz HR powinny być w kwestii emerytur dla swoich pracowników i klientów tym, kim jest przewodnik dla zagubionego w nieznanym miejscu turysty.

Łukasz Buczyński

Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA

O autorze    

Data publikacji: 18.03.2024 r.