Finansowa sztafeta pokoleń – wpływ przekonań
z dzieciństwa na bieżące finanse
Dzieci są jak gąbki, które chłoną wszystko, co spotkają na swojej drodze. Porównanie to dotyczy ich szczególnej skłonności do skupiania się nie tylko na słowie mówionym, ale również na schematach postaw i zachowań, które je otaczają. Jeżeli na przykład zabronimy dziecku patrzenia w ekran telefonu, a sami będziemy nieustannie sprawdzać wiadomości i posty w social mediach, to możemy się tylko domyślać, dlaczego nasze komunikaty wobec dziecka są nieskuteczne. Postawy finansowe nie stanowią w tym schemacie wyjątku. W dzisiejszym odcinku wrócimy do odległej przeszłości, w której kształtowały się zalążki naszej obecnej kondycji finansowej.
Zgodnie z teorią społecznego uczenia się autorstwa kanadyjsko-amerykańskiego psychologa Alberta Bandury, ludzie mają tendencję do przenoszenia przekonań dotyczących pieniędzy i umiejętności finansowych, których nauczyli się w dzieciństwie, do swojego dorosłego życia. Zrozumienie przez dzieci roli, jaką odgrywają pieniądze, może mieć więc kluczowe znaczenie dla ich późniejszego zdrowia finansowego. Brad Klontz, autor badania skryptów pieniężnych (tzw. Inwentarz Skryptów Pieniężnych Klontza), podkreśla, że przekonania finansowe – wywołane silnie emocjonalnymi zdarzeniami finansowymi z dzieciństwa – mogą być wysoce odporne na zmiany w życiu dorosłym. Przyjrzyjmy się dzisiaj czterem kluczowym skryptom finansowym, które wpływają na dzisiejszą relację z pieniądzem. Skrypty te zostały utworzone na podstawie 72 zidentyfikowanych przekonań dotyczących pieniędzy.
Unikanie pieniędzy (Money avoidance)
Dzieci wychowywane w domach, w których pieniądze stanowiły źródło niepokoju, zła, stresu (np. poprzez ich brak, złe zarządzanie budżetem domowym, zagrożenie ubóstwem w wyniku złych decyzji finansowych) lub rodzinnych konfliktów finansowych mogą w przyszłości wykazywać nadmierną kontrolę wydatków, odczuwać wstręt do sprawiania sobie przyjemności za pomocą pieniędzy przy jednoczesnej niechęci do sprawowania kontroli nad własnym budżetem. Osoby ze skryptem unikania mają często nadmierną awersję do ryzyka. Mocno nasilona forma strachu przed podjęciem jakiegokolwiek ryzyka finansowego, wyniesiona z domu rodzinnego, może mieć konsekwencje chociażby w unikaniu negocjowania warunków zatrudnienia, inwestowania wolnych środków, a w szczególności braku skłonności przedsiębiorczych. Według badań osoby te mogą mieć w dorosłości problem z gromadzeniem oszczędności i wykazywać niską osobistą wartość netto.
Uwielbienie pieniędzy (Money worship)
Skrypt uwielbienia pieniędzy dotyczy sytuacji nadmiernego stawiania znaku równości między pieniędzmi a szczęściem. Osoby, które były wychowywane w silnym przekonaniu, że szczęście wzrasta wprost proporcjonalnie do ilości posiadanego majątku, mogą wykazywać chroniczne niezadowolenie ze względu na coraz częstsze niezaspokajanie swoich emocjonalnych potrzeb przez gotówkę. Badania przeprowadzone przez Klontza pokazują silną korelację pomiędzy skryptem uwielbienia pieniędzy, wykształconym w okresie dorastania, a problemami z kredytami konsumpcyjnymi i - podobnie jak w skrypcie unikania - niską wartością netto. W tym zakresie mamy również do czynienia z kompulsywnym wydawaniem pieniędzy w celu nagradzania się i poprawy humoru (uzależnienie od konsumpcji).
Statusowanie (Money status)
Jednym z najbardziej niepokojących skryptów jest wyniesione z domu utożsamianie statusu społecznego z posiadanym majątkiem. Osoby, które uzależniają poczucie własnej wartości od wartości posiadanego majątku, mogą być szczególnie narażone na chwiejność swojej samooceny i ogólnego poczucia szczęścia. Charakterystycznym zachowaniem dla osób dorastających w tym przekonaniu jest coś w rodzaju „wyścigu” (lub też postawy konkurencyjnej wobec innych), w którym powinniśmy mieć (lub pokazać, że mamy) więcej niż osoby z naszego otoczenia. Według autora badania może to prowadzić do patologicznych zachowań konsumenckich, takich jak zaciąganie kredytów ponad możliwości czy skrajny konsumpcjonizm. Grupą najsilniej wykazującą skrypt statusowania są osoby z niższym wykształceniem oraz podwyższonym poziomem lęku i niezadowolenia z życia.
Czujność finansowa (Money vigilance)
Ostatni skrypt dotyczy osób, dla których pieniądze są źródłem wstydu i tajemnic. Towarzyszy im nabyte w dzieciństwie przekonanie, że o pieniądzach się nie rozmawia, a informacje o wartości majątku czy wynagrodzeniu należy chronić, niezależnie od jego wysokości. Finansowe tabu może przejawiać się w nadmiernym gromadzeniu oszczędności na nieoprocentowanych produktach (lub w gotówce) ze względu na niski stopień zaufania do instytucji finansowych. Według badań Klontza, 40% osób z grupy wykazującej silną czujność finansową uważa fakt niedzielenia się z małżonkiem informacjami o swoich finansach za coś naturalnego. Tyle samo respondentów przyznało się do oszukiwania swoich partnerów odnośnie do ceny zakupu jakiegoś towaru. Skrypt czujności finansowej dotyczy również osób permanentnie zaniepokojonych o swoją finansową przyszłość.
Skrypty pieniężne
Inwentarz skryptów pieniężnych Klontza w pewnym sensie ukazuje skrajne lub jaskrawe obszary, które mogą się na siebie nakładać, a nasze obecne problemy mogą znajdować w nich odzwierciedlenie o niejednakowym nasileniu. Skrypty mogą nam pomóc w zrozumieniu stresogennych i często destrukcyjnych zachowań finansowych, które utrudniają codzienne funkcjonowanie. Wreszcie mogą również stanowić pewien drogowskaz do tego, przed czym chcielibyśmy uchronić nasze własne dzieci.
Źródło: Klontz, B., Britt, S. L., Mentzer, J., & Klontz, T. (2011). Money Beliefs and Financial Behaviors: Development of the Klontz Money Script Inventory. Journal of Financial Therapy, 2 (1) 1. http://dx.doi.org/10.4148/jft.v2i1.451
Łukasz Buczyński
Menedżer Regionu ds. Planów Emerytalno-Kapitałowych, TFI PZU SA
Data publikacji: 15.04.2025 r.
NOTA PRAWNA
Informacje zawarte na stronie internetowej mogą zawierać treści reklamowe i nie mogą stanowić wystarczającej podstawy do podjęcia decyzji inwestycyjnych. Przed podjęciem ostatecznych decyzji inwestycyjnych należy zapoznać się z prospektem informacyjnym oraz dokumentem zawierającym kluczowe informacje. Inwestycje w fundusze inwestycyjne są obarczone ryzykiem inwestycyjnym. Fundusze ani TFI PZU SA nie gwarantują, że zrealizujesz założony cel inwestycyjny lub uzyskasz określony wynik inwestycyjny. Należy liczyć się z możliwością utraty wpłaconych środków. Wyniki inwestycyjne, które Fundusz osiągnął w przeszłości, nie są gwarancją ani obietnicą, że Fundusz osiągnie określone wyniki w przyszłości. Fundusze i subfundusze są zarządzane aktywnie i pasywnie.